شهرت فتواییـــ شهرت فتوایی به فتوای عده زیادی از فقها در یک مسئله فقهی، بدون استناد به روایت اطلاق می‌شود. ـــ شهرت فتوایى ، عبارت است از شایع بودن یک فتوا اگر به سر حدّ اجماع نرسد و در مقابل آن فتوا ى شاذّ قرار دارد. برخى از اصولیون امامیه عقیده دارند که شهرت فتوایى از امارات معتبره است. آنان مى گویند هر چند فتوا ى یک فقیه حجّت بر حکم براى فقیه دیگر نمى شود ولى همین فتوا وقتى به حدّ شهرت رسید و فتوا دهندگان زیاد شدند مى تواند براى فقیه دیگر دلیل بر حکم باشد و او نیز حکم را استنباط کند این نظریه را شهید اوّل در «ذکرى» پذیرفته است. ۱ - تعریفشهرت فتوایی، به معنای اشتهار فتوایی در یکی از مسائل فقهی در میان جمع زیادی از فقها است بدون آن که این فتوا به روایتی مستند باشد. فرق نمی‌کند که این عدم استناد، به خاطر نبود روایت در مسئله باشد، یا دلیل دیگری داشته باشد.در این که شهرت فتوایی از اَمارات ظنی معتبر است یا خیر، اختلاف وجود دارد. [۵]
سبحانی تبریزی، جعفر، الموجز فی اصول الفقه، ج۱، ۲، ص۲۷۳.
[۷]
تحریرات فی الاصول، خمینی، مصطفی، ج۳، ص۲۲۱.
[۹]
تحریرات فی الاصول، خمینی، مصطفی، ج۳، ص (۲۲۴-۲۲۳).
[۱۰]
علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، مغنیه، محمد جواد، ص۲۳۱.
[۱۱]
فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ولایی، عیسی، ص۲۲۶.
[۱۳]
مبانی استنباط حقوق اسلامی یا اصول فقه، محمدی، ابوالحسن، ص۲۷۷.
[۱۶]
کفایة الاصول، فاضل لنکرانی، محمد، ج۴، ص۲۷۱.
[۱۷]
کفایة الاصول، آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، ص۳۳۶.
[۱۸]
المعجم الاصولی، حیدر، محمد صنقور علی، ص۶۸۷.
۲ - عدم اعتبار شهرت فتواییولى گروهى دیگر معتقدند که شهرت فتوایى معتبر نیست و به عنوان منبع استنباط نمى توان بر آن تکیه کرد. ۳ - ادله اعتبار شهرت فتواییآنان که شهرت فتوایى را حجت مى دانند ادلّه اى ذکر کرده اند. یکى از ادلّه آنان این است که اگر خبر واحد حجت باشد باید به طریق اولى شهرت حجّت باشد زیرا ظن حاصل از شهرت به مراتب قوى تر از ظن حاصل از خبر واحد است. دیگر این که در روایت زراره و عمر بن حنظله آمده است که به آن چه مشهور است ملتزم باش و شاذّ نادر را رها کن و همچنین به جمله اى که در ذیل آیه نبأ وارد شده تمسّک کرده اند زیرا خداوند مى فرماید : (...أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهَالَة فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ). ۴ - تفصیل میان شهرت قدما و متاخرینبرخى نیز تفصیل داده اند و میان شهرت قدما و متأخرین فرق گذاشته اند. آنان گفته اند: آراى فقهى در طول تاریخ شیعه امامیه داراى مراحلى بوده است. در ابتدا، مردم روایات و احادیث را از ائمه اطهار(علیهم السلام)مى گرفتند و به آنها عمل مى کردند و در مرحله بعد احادیث را در کتاب ها و جزواتى جمع آورى کردند ودر همین مرحله بود که اصول اربعمأة (۴۰۰ اصل و کتاب) پدیدار شد. در مرحله سوم علماى دین آن کتاب ها و جزوات را تنظیم و تبویب کردند. در مرحله چهارم که مرحله فتوا است با حذف سند و پس از تخصیص و تقیید و جمع و ترجیح بر طبق متن احادیث فتوا داده مى شد. چنانچه صدوق در من لا یحضره الفقیه چنین کرده است. در آخرین مرحله (مرحله پنجم) عصر تطبیق و تفریع فرا رسید و استنباط فروع و مسائل جدید آغاز گشت. بنابراین تا قبل از مرحله پنجم، شهرت فتوایى، موجب وثوق و اطمینان به احادیث ائمه معصومین(علیهم السلام)مى شود و لکن پس از مرحله پنجم فتاوا ى فقها جنبه حدس و استنباط را پیدا نموده که براى فقها ى بعدى حجیّت ندارد. ۵ - شهرت فتوایی در کتب اهل سنتمسأله شهرت فتوایى به صورت دیگرى در کتب برخى از اهل سنت مطرح شده است. آنان در بحث اجماع به این نکته پرداخته اند که آیا اجماع، به رأى اکثریت، تحقّق پیدا مى کند یا خیر؟ جمهور اهل سنت گفته اند اجماع به قول اکثریت و مشهور تحقّق پیدا نمى کند ولى ابوالحسین خیاط (از معتزله) و ابن جریر طبری و ابوبکر رازی گفته اند: مخالفت یکى دو نفر به اجماع آسیب نمى رساند و نیز ابن حاجب گفته است: مخالف در یک مسأله اگر شاذ هم باشد اجماع را از قطعیّت مى اندازد ولى در عین حال چنین اکثریّتى (اجماعى) حجّت است. [۲۳]
اصول الفقه الاسلامى، ج ۱، ص ۵۱۸.
غزالى مى گوید: [۲۴]
المستصفى، ج ۱، ص ۱۱۷.
عصمت و حجیّت براى امّت ثابت شده ولى اگر قولى به مرحله شهرت رسید (نه اجماع امت) حجّت نیست، زیرا به مجرّد ثبوت اختلاف، قرآن مى فرماید: «(وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَىْء فَحُکْمُهُ إِلَى اللهِ); اگر در چیزى اختلاف نمودید، تصمیم درباره آن را به خداوند واگذار کنید» که در نتیجه آن را از حجیّت اسقاط نموده است.۶ - عناوین مرتبطحجیت شهرت فتوایی. ۷ - پانویس۸ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۵۳۰، برگرفته از مقاله «شهرت فتوایی». آیة الله مکارم شیرازی،دائرة المعارف فقه مقارن، ج۱، ص۱۷۷. |